تبعات حقوقی اقدام آمریکا علیه پرواز مسافری «ماهان»

 شامگاه پنج شنبه، دو جنگنده آمریکایی برای یک فروند هواپیمای مسافربری شرکت ماهان (پرواز تهران - بیروت) در آسمان سوریه ایجاد مزاحمت و این پرواز را مجبور به فرود اضطراری کرد. این هواپیمای مسافربری به شماره ۱۱۵۲ که از تهران به مقصد بیروت در حرکت بود،  با مزاحمت جنگنده ­های آمریکایی  مواجه و ناچار به کاهش ناگهانی سرعت و فرود اصطراری در فرودگاه بیروت شد که در اثر این حادثه شماری از مسافران این پرواز پس از فرود، به مراکز درمانی منتقل شدند.

اقدام اخیر آمریکا در مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ایران (ماهان)، نقض آشکار و صریح مقررات حمل و نقل هوایی به ویژه کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو و ضمائم مختلف آن پیرامون امنیت پرواز، نقض مقررات سارپ (SARP) (هنجارها و رویه های توصیه ­ای/ Standards and Recommended Practices) سازمان هواپیمایی کشوری (ایکائو) و همچنین مغایر با اسناد مختلفی چون گاسپ (GASP) (برنامه جهانی امنیت هواپیمایی / Global Aviation Safety Plan) در این سازمان بوده که مسئولیت بین ­المللی آمریکا را به موجب حقوق بین ­الملل و اصول مسلم آن به دنبال خواهد داشت:

نقض آزادی و امنیت پرواز- کنوانسیون شیکاگو، ۱۹۴۴

به دنبال تشکیل کنفرانس شیکاگو (۱ نوامبر- ۷ دسامبر) ۱۹۴۴ میلادی، سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) که به موجب موافقت نامه ­ای در تاریخ ۴ دسامبر ۱۹۴۶ میلادی به امضای مجمع عمومی سازمان ملل متحد، و در ۱۳ مه ۱۹۴۷ میلادی به امضای مجمع سازمان بین ­المللی هواپیمای کشوری رسید، تشکیل شد و به یکی از سازمان های تخصصی ملل متحد تبدیل شد. وجود شبکه حمل و نقل هوایی سالم و قابل اطمینان که بخش مهمی از اقتصاد کشورها نیز بدان وابسته است، نیازمند تدوین قواعد و مقررات کارآمد و مناسبی برای تضمین «امنیت پروازها» است که ایکائو این وظیفه را بر عهده دارد.  

اساسنامه ایکائو در واقع قسمتی از کنوانسیون شیکاگو، ۱۹۴۴ میلادی است؛ بند (د) ماده (۳) کنوانسیون شیکاگو صراحتاً اشعار می ­دارد: «دولت ­های متعاهد، متعهد می­ گردند که هنگام وضع مقررات در مورد هواپیماهای کشوری خود، شدیداً به امنیت هواپیماهای غیرنظامی توجه کنند». مقصود از هواپیماهای کشوری در این کنوانسیون بر اساس بند (ب) این ماده، هواپیماهای نظامی، گمرکی و انتظامی است. بنابراین تمامی کشورهای عضو مکلفند توجه ویژه ­ای نسبت به بحث امنیت هواپیماهای مسافربری داشته باشند که هواپیمای غیرنظامی محسوب می­ گردند؛ همچنین بر اساس بند (ط) ماده (۴۴) کنوانسیون، «ارتقای امنیت پروازهای هوایی بین ­المللی» یکی از اهداف راهبردی (استراتژیک) ایکائو بر شمرده شده است.

نقض مقررات مختلف ایکائو از جمله سارپ (SARP) و گاسپ (GASP)

سارپ یا هنجارها و رویه های توصیه ای، مجموعه استانداردها و قواعدی است که از سوی سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) تهیه و تدوین می گردد و به مباحثی چون امنیت، مجوز کارکنان، بهره برداری از هواپیماها، فرودگاه ها، خدمات تردد هوایی، تحقیقات پیرامون سوانح و محیط زیست می پردازد. فقدان قواعد سارپ، سیستم هوانوردی را آشفته و بسیار خطرناک خواهد کرد. «امنیت و ایمنی پرواز» یکی از اهداف راهبردی و اساسی ایکائو است که همواره مطمح نظر بوده و از دولت­ های عضو درخواست شده است تا در سطح ملی، منطقه­ ای و بین ­المللی تدابیر ویژه ای به کار بندند تا امنیت پروازها تامین گردد. در این راستا سازمان در قالب تهیه و تدوین برنامه­ های متعددی چون گاسپ (برنامه جهانی امنیت هواپیمایی / Global Aviation Safety Plan) و نظایر آن از دولت­ های عضو موکداً درخواست نموده تا ضمن وضع مقررات ملی خاص درباره ایمنی پرواز، همواره بر اجرای آن­ها نیز نظارت دقیق اعمال نمایند. متاسفانه اقدام خصمانه آمریکا در حریم هوایی سوریه نسبت به به مخاطره افکندن امنیت پرواز هوایی تهران - بیروت بیانگر اهمال و بی توجهی آشکار این کشور در این زمینه بوده که نیازمند مواجهه جدی سازمان با این مقوله است.

نقض کنوانسیون مونترال، ۱۹۷۱

کنوانسیون جلوگیری از اعمال غیر قانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری ۱۹۷۱ میلادی موسوم به کنوانسیون مونترال مشتمل بر یک مقدمه و شانزده ماده بوده که در تاریخ ۲۳ سپتامبر ۱۹۷۱ در مونترال منعقد گردیده و ایران نیز در سال  ۱۳۵۲ شمسی (۱۹۷۳ میلادی) بدان ملحق شده است. هدف از تصویب این کنوانسیون در مقدمه­ آن به خوبی منعکس شده است که بیان می دارد: «[...] اعمال غیر قانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری، امنیت افراد و اموال را به مخاطره انداخته و بهره‌برداری سرویس های هوایی را شدیداً‌ مختل و اعتماد مردم جهان را نسبت به امنیت هواپیمایی کشوری متزلزل می‌سازد [...] ».

 بند (۱) ماده (۱) این کنوانسیون بیان می دارد: «هر کس بر خلاف قانون و عامداً مرتکب اعمال زیر گردد مجرم شناخته می‌شود: الف - علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل عنف‌آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل امنیت هواپیما را به مخاطره افکند».

اعتراف صریح «بیل اوربان» سخنگوی ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا در غرب آسیا (سنتکام) در بامداد جمعه به مزاحمت برای پرواز ماهان اعتراف صریح به ارتکاب جرم بوده و این اقدام مجرمانه را مشمول کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ قرار خواهد داد.

نقض حقوق بشر مربوط به آزادی رفت و آمد افراد

ورای حقوق خاص مربوط به امنیت پروازها که از سوی ایالات متحده آمریکا نقض شده، در ابعادی وسیع ­تر در حقوق بین ­الملل، می ­توان ارعاب افراد و ممانعت و مزاحمت در آزادی رفت و آمد آنان را نقض صریح حقوق بشر دانست. حق آزادی تردد افراد در اسناد مختلف حقوق بشر از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸ میلادی (بند ب ماده ۱۳)؛ میثاق بین ­المللی حقوق مدنی و سیاسی ۱۹۶۶ میلادی (بند ۲ ماده ۱۲)؛ کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (ماده ۲۲)؛ پروتکل (۴) کنوانسیون اروپایی حقوق بشر (ماده ۲) و ... انعکاس یافته است که حاکی از اهمیت این حق بنیادین بشری است. هیچ فرد یا دولتی حق ندارد با انجام اقداماتی، محدودیتی بدون دلیل برای حق آزادی تردد افراد ایجاد نماید.

احراز مسئولیت بین ­المللی آمریکا در برابر ایران

بر اساس ماده (۱) طرح پیش نویس مسئولیت کشورها در برابر اعمال متخلفانه­ بین­ ا­المللی ۲۰۰۱ میلادی، «هر عمل متخلفانۀ بین المللی یک کشور، مسؤولیت بین المللی آن کشور را به دنبال دارد». عناصر این عمل متخلفانه نیز در ماده (۲) این سند بیان شده است: «عـمـل مـتـخـلـفـانـۀ بین المللی یک کشور هنگامی است که رفتاری مشتمل بر فعل یا ترک فعل ارتکاب یابد که اولاً به موجب حقوق بین ­الملل قابل انتساب به آن دولت باشد، ثانیاً نقض تعهد بین المللی آن کشور را بنیان نهد.»

نادیده گرفتن اصل آزادی و امنیت پرواز هواپیماهای غیرنظامی مصرح در کنوانسیون شیکاگو ۱۹۴۴ میلادی؛ نقض مقررات و توصیه ­های مختلف ایکائو راجع به امنیت پرواز؛ نقض حق آزادی تردد و رفت و آمد شهروندان مندرج در اسناد بنیادین حقوق بشری و همچنین اعتراف صریح آمریکا در این زمینه جای تردیدی برای انتساب مسئولیت این عمل متخلفانه برای ایالات متحده آمریکا باقی نگذاشته و ضمن اعطای حق ایران در استفاده از ظرفیت های قانونی مقابله با این اقدام، نیازمند برخورد جامعه جهانی با این کشور و اخذ تعهد از آمریکا مبنی بر عدم تکرار چنین جرایم مشابهی در آینده خواهد بود.

واکنش های داخلی و جهانی به اقدام غیرقانونی آمریکا 

استفان دوجاریک سخنگوی دبیرکل سازمان ملل متحد در واکنش به حادثه تهدید هواپیمای مسافربری ایران توسط جنگنده‌های آمریکایی، گفت: ایمنی حمل و نقل هوایی غیرنظامی باید از سوی همه محترم شمرده شود.

دوجاریک روز جمعه در نشست خبری خود این مطلب را در پاسخ به این سوال مطرح کرد که موضع دبیرکل درباره حادثه‌ای که در فضای هوایی سوریه رخ داد که ۲ هواپیمای نظامی آمریکا به هواپیمای ماهان ایر که یک هواپیمای غیرنظامی ایران بود بسیار نزدیک شدند، چیست.

وی افزود: ما هنوز اطلاعات مشخصی از این حادثه دریافت نکرده‌ایم اما به طور اصولی، ایمنی حمل و نقل هوایی غیرنظامی باید از سوی همه محترم شمرده شود. این یک موضع کلی است اما هنوز اطلاعات مشخصی دریافت نکرده‌ایم.

«کاظم غریب ­آبادی» سفیر و نماینده دائم کشورمان نزد سازمان های بین المللی در وین، در پی تعرض جنگنده‌های آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایران در آسمان سوریه گفت: تهدید مردم عادی و کودکان و زنان برای حصول به اهداف سیاسی، کثیف ترین نوع سیاست است که قطعا با شکست مواجه خواهد شد.

«محمدجواد ظریف» طی پیامی در توییتر خود نوشت: ایالات متحده به صورت غیرقانونی سرزمین کشور دیگری را اشغال می‌کند و سپس به ایجاد مزاحمت برای یک هواپیمای مسافربری غیرنظامی می پردازد که طبق برنامه از پیش تعیین شده پرواز می کند و جان مسافران بی گناه سرنشین آن را به خطر می‌اندازد.  . وی در این پیام این اقدام را گستاخی واشنگتن برای برتری دادن بی‌قانونی بر قانون‌مندی دانست و خواستار رویارویی جامعه جهانی با رفتارهای واشنگتن شد.

«لعیا جنیدی» معاون حقوقی رئیس جمهور نیز در واکنش به این اقدام آمریکا تصریح کرد: رفتار هواپیماهای جنگنده در قبال پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان و ایجاد مزاحمت برای یک هواپیمای مسافربری آن هم در خاک کشور ثالث  نقض آشکار امنیت هوانوردی، تخلف از اصل آزادی پرواز هواپیماهای غیر نظامی است.

وی افزود:‌ این اقدام در مغایرت با مواد ۳ مکرر و ۴۴ پیمان هواپیمایی کشوری بین المللی (کنوانسیون شیکاگو) و ضمیمه های مربوطه و کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ و نیز زیر پا گذاشتن اصول مسلم حقوق بین الملل است.

جنیدی همچنین در ادامه بیان کرد: ‌توضیحاتی که تاکنون ارائه شده غیرموجه و فاقد وجه اقناعی است؛ لذا اقدامات صورت گرفته توسط این جنگنده ها موجب مسئولیت بین المللی دولت متبوع آن ها بوده و قابلیت تعقیب حقوقی را از جمله در شورای ایکائو و دیوان بین المللی دادگستری به دنبال خواهد داشت.

«سید عباس موسوی» سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان با توجه به قبول مسئولیت ایجاد خطر برای هواپیمای خطوط هوایی ماهان از سوی سخنگوی سازمان تروریستی سنتکام آمریکا، این اقدام ماجراجویانه و خطرناک را به شدت محکوم کرده و آن را ناقض حقوق بین‌الملل هوانوردی و مخل صلح و امنیت منطقه دانست.  

وی با بیان اینکه هم حضور نیروهای آمریکایی در سوریه و هم ماموریت هوایی جنگنده‌های آنان غیرقانونی است، گفت: از آن مهم‌تر هیچ کس به آمریکا چنین اجازه‌ای نداده است که هواپیماهای مسافربری را به وسیله جنگنده‌های نظامی خود روی آسمان بازرسی کند.

موسوی ادامه داد: چنین کاری هم غیرقانونی، هم خطرناک و هم بازی با جان انسان‌های بی گناه است به خصوص که برخلاف ادعای انجام شده، فاصله امن اصلا رعایت نشده است.  

سخنگوی وزارت امور خارجه با اشاره به پیگیری‌های حقوقی و فنی ایران اظهار داشت: جمهوری اسلامی ایران این اقدام آمریکا را از طریق رجوع به مجامع قانونی بین‌المللی به ویژه سازمان بین‌المللی هوانوردی (ایکائو) دنبال خواهد کرد و اجازه نخواهد داد آمریکا این چنین با قلدربازی‌های خود تمام قوانین بین‌المللی را به سخره گیرد. 

وی افزود: جمهوری اسلامی ایران هیچ حرکت خصمانه‌ای علیه ملت ایران را بی‌پاسخ نخواهد گذارد و در زمان خود به هر حرکت نابخردانه‌ای واکنش قاطع و مناسب نشان خواهد داد.  

بازخوانی جنایت ناو وینسنس در شلیک به ایرباس ایران

اقدام خصمانه جنگنده ­های نظامی آمریکا در برابر پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان به مقصد بیروت در آسمان کشور سوریه، بار دیگر یاد و خاطره تلخ حمله ناو جنگی «وینسنس» آمریکا به هواپیمای مسافربری ایرباس جمهوری اسلامی در ۱۲ تیر ماه سال ۱۳۶۷ را در اذهان ایرانیان زنده کرد. شرایط آن روزها که رزمندگان اسلام تحت فرماندهی و راهبری حضرت امام خمینی(ره)، اراده پولادین ملت سلحشور ایران اسلامی در دفاع مقدس را به استکبار جهانی و ارتش بعثی صدام تحمیل کرده بودند، بی شباهت به وضعیت مقتدرانه امروز جمهوری اسلامی ایران نیست که علیرغم سنگین­ ترین تحریم­ های ظالمانه و تاریخی علیه ملت ایران، در تمامی عرصه ­های سیاسی و حقوقی بین ­المللی دولت ­های غرب و در راس آن­ها آمریکای جنایتکار و مدعی حقوق بشر را به انزوا کشانده و سربلندی و اقتدار میهمن عزیزمان را به رخ جهانیان کشیده ­اند؛ امری که مایه خشم و بی تابی سردمداران آمریکا را فراهم کرده است.

جنون نقض قطعنامه های سازمان ملل، زیر پا گذاشتن مهم ترین توافق ها و معاهدات بین المللی، صدور دستور مستقیم ترورهای هدفمند، نقض حقوق بنیادین بشر، حرکت در مسیر جنگ افروزی، نفرت پراکنی و صلح ستیزی در نقاط مختلف جهان از سوی آمریکا که قواعد و مقررات جهان را بی محابا هدف شلیک بی قانونی های خود قرار داده و جنون قانون گریزی این کشور، زنگ خطر را برای صلح و امنیت جامعه بین الملل به صدا درآورده است؛ علائم هشدار دهنده ای است که جهان نباید تنها نظاره گر آن باشد.

منبع: ایرنا